Acessibilidade / Reportar erro

O proêmio de St.º Tomás de Aquino ao "comentário à metafísica de Aristóteles"

TRANSLATION

O proêmio de St.º Tomás de Aquino ao "comentário à metafísica de Aristóteles"

Tradução e Introdução de Francisco Benjamin de Souza Netto

Departamento de Filosofia - Faculdade de Educação, Filosofia, Ciências Sociais e da Documentação - UNESP - 17500 - Marília, SP

INTRODUÇÃO

Apreciar o exato alcance e o valor dos Comentários de Sto. Tomás de Aquino à obra de Aristóteles não é fácil empresa. Primeiramente, importa desembaraçar-se de todo o preconceito, seja ele favorável, tal o das Escolásticas recentes, seja contrário, tal o de uma historiografia de algum modo positivista. Antes de tudo, cabe visualizar, ainda que de relance, o universo cultural que se erigiu em sujeito pleno de uma nova leitura do estagirita. Então, é possível divisar, de um lado, o fato de a Cultura Ocidental cristã haver acumulado, até então, todo um respeitável patrimônio, posto, de direito ou não, sob o alto patrocínio de Sto. Agostinho. De outro, é indispensável recordar o espaço aberto a um pensamento mais efetivamente pensante com o surgimento das Universidades e com o fato de estas ainda se apresentarem sob a forma de uma interrogação que, antes de dar lugar à sistematização mais tarde chamada escolástica, se manifesta e exerce no gênero da "quaestio".

Neste espaço e desafiado por uma tensão entre os seus valores maiores, é que se elaborou, momento após momento, o trabalho do Comentarista. No que este consistiria? Nem na simples detectação do significado puro do texto, nem na manipulação deste como, por vezes, se diz ou insinua. Sem deixar de constituir um parâmetro respeitável, a Teologia, visualizada já como uma certa Dogmática, não pareceu a Tomás de Aquino impor uma diretriz decisória ao trabalho do "lector". É o que enotam as seguintes palavras: "Nec video quid pertinent ad Doctrinam fidei qualiter Philosophi verba exponantur" (Responsio ad. Mag. Ioannem, art. 42). De outro lado, tampouco o significado meramente literal tem o primado: o que se procura é a "intentio auctoris", o que equivale a dizer: procura-se o pensamento deste em sua vida, em sua verdade, a letra servindo tão-somente de "terminus a quo" de uma "inventio" que não se considera encerrada. O que a "lectio" pretende é restituir ao Filósofo o exercício vivo do seu Magistério.

Estas considerações são suficientes a quem empreende a Leitura do Proêmio de Sto. Tomás ao Comentário que teceu à Metafísica de Aristóteles. Nele, o que ressalta é a unidade de pensamento e obra que a invenção da "intentio" origina: o respeito a letra faz-se "reverentia" e a Metafísica se desvela em sua unidade voltando a ser um pensamento vivo, pensante. Isto, ao menos, pretende-o o leitor que foi Tomás de Aquino, quando exerce o seu munus na provável data demarcada entre os anos de 1268 e 1272.

S. THOMAE AQUINATIS In Duodecim Libros METAPHYSICOR UM ARISTOTELIS Expositio PROOEMIUM S. THOMAE

Sicut docet Philosophus in POLITICIS suis, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum esse regulans, sive regens, et alia regulata, sive recta. Quod quidem patet in unione animae et corporis: nam anima naturaliter imperat, et corpus obedit. Similiter etiam inter animae vires: irascibilis enim et concupiscibilis naturali ordine per rationem reguntur. Omnes autem scientiae et artes ordinantur in unum, scilicet ad hominis perfectionem, quae est eius beatitudo. Unde necesse est, quod una earum sit aliarum omnium rectrix, quae nomem sapientiae recte vindicat. Nam sapientis est alios ordinare.

Quae autem sit haec scientia, et circa qualia, considerari potest, si diligenter respiciatur quomodo est aliquis idoneus ad regendum. Sicut enim, ut in libro praedicto Philosophus dicit, homines intellectu vigentes, naturaliter aliorum rectores e domini sunt: homines vero qui sunt robusti corpore, intellectu vero deficientes, sunt naturaliter servi: ita scientia debet esse naturaliter aliarum regulatrix, quae maxime intellectualis est. Haec autem est, quae circa maxime intelligibilia versatur.

Maxime autem intelligibilia tripliciter accipere possumus.

Primo quidem ex ordine intelligendi. Nam ex quibus intellectus certitudinem accipit, videntur esse intelligibilia magis. Unde, cum certitudo scientiae per intellectum acquiratur ex causis, causarum cognitio maxime intellectualis esse videtur. Unde et illa scientia, quae primas causas considérât, videtur esse maxime aliarum regulatrix.

Secundo ex comparatione intellectus ad sensum. Nam, cum sensus sit cognitio particularium, intellectus per hoc ab ipso differre videtur, quod universalia comprehendit. Unde et illa scientia maxime est intellectualis, quae circa principia maxime universalia versatur. Quae quidem sunt ens, et ea quae consequuntur ens, ut unum et multa, potentia et actus. Huiusmodi autem non debent omnino indeterminata remanere cum sine his completa cognitio de his quae sunt propria alicui generi vel speciei, haberi non possit. Nec iterum in una aliqua particulari scientia tractari debent: quia cum his unumquodque genus entium ad sui cognitionem indigeat, pari ratione in qualibet particulari scientia tractarentur. Unde restât quod in una communi scientia huiusmodi tractentur; quae cum maxime intellectualis sit, est aliarum regulatrix.

Tertio ex ipsa cognitione intellectus. Nam cum unaquaque res ex hoc ipso vim intellectivam habeat, quod est a materia immunis, oportet ilia esse maxime intelligibilia, quae sunt maxime a materia separata. Intelligibile enim et intellectum oportet proprotionata esse, e unius generis, cum intellectus et intelligibile in actu sint unum. Ea vero sunt maxime a materia separarata, quae nom tantum a signata materia abstrahunt, 4'sicut formae naturales in universali acceptae, de quibus tractat scientia naturalis", sed omnino a materia sensibili. Et non solum secundum rationem, sicut mathematica, sed etiam secundum esse, sicut Deus et intelligentiae. Unde scientia, quae de istis rebus considérât, maxime videtur esse intellectualis, et aliarum princeps sive domina.

Haec autem triplex considerado, non diversis, sed uni scientiae attribui debet. Nam praedictae substantiae separatae sunt universales et primae causae essendi. Eiusdem autem scientiae est considerare causas proprias alicuius generis et genus ipsum: sicut naturalis considérât principia corporis naturalis. Unde oportet quod ad eamdem scientiam pertineat considerare substantias separatas et ens commune, quod est genus, cuius sunt praedictae substantiae communes et universales causae.

Ex quo apparet, quod quamvis ista scientia praedicta tria considerei, non tamen considérât quodlibet eorum ut subjectum, sed ipsum solum ens commune. Hoc enim est subjectum in scientia, cuius causas et passiones quaerimus, non autem ipsae causae alicuius generis quaesiti. Nam cognitio causarum alicuius generis, est finis est finis ad quern considerado scientiae pertingit. Quamvis autem subiectum huius scientiae sit ens commune, dicitur tamen tota de his quae sunt separata a materia secundum esse et rationem. Quia secundum esse et rationem separan dicuntur, non solum ilia quae numquam in materia esse possunt, sicut Deus et intellectuals substantiae, sed etiam ilia quae possunt sine materia esse, sicut ens commune. Hoc tamen non contingeret, si a materia secundum esse dependerent.

Secundum igitur tria praedicta, ex quibus perfectio huius scientiae attenditur, sortitur tria nomina. Dicitur enim scientia divina sive Theologia, inquantum praedictas substantias considérât. Metaphysica, inquantum considérât ens et ea quae consequuntur ispum. Haec enim transphysica inveniuntur in via resolutions, sicut magis communia post minus communia. Dicitur autem Prima Philosophia, inquantum primas rerum causas considérât. Sic igitur patet quid sit subiectum huius scientiae, et qualiter se habeat ad alias scientias, et quo nomine nominetur.

  • S. THOMAE AQUINATIS - In: Duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis Expositio. Turim, Cathala-Spiazzi, 1950.
  • CHENU, M.D. - Introduction à l'étude de Saint Thomas d'Aquin. Montréal, Vrin. 1950. p.173-183 (Institute d'Étude médiéval, n.º 11).

Publication Dates

  • Publication in this collection
    06 Dec 2011
  • Date of issue
    Dec 1982
Universidade Estadual Paulista, Departamento de Filosofia Av.Hygino Muzzi Filho, 737, 17525-900 Marília-São Paulo/Brasil, Tel.: 55 (14) 3402-1306, Fax: 55 (14) 3402-1302 - Marília - SP - Brazil
E-mail: transformacao@marilia.unesp.br